Azerbaycan Edebiyatı

Birinci işgalden sonra Azerbaycan edebiyatında uzun bir tarihe sahip olan Milli edebi ananeler inkişaf ettirildi. Yeni edebi cereyanların esasları belirlendi. Azerbaycan edebiyatının mühim kollarını klasik romantik hikaye ve realizm oluşturuyordu. Mirza Şafi Vazeh, Gasım Bey Zakir, İsmail Bey Gutgaşınlı vb. gibi görkemli edebiyatçıları klasik romantik şiirin gazel, muhammes, terkib-i bend, destan, manzum hikaye, satirik hikaye, dramaturkiya v.s. türlerde eserler verdiler.

XIX. asrın ikinci yarısında edebiyata yön veren akım realizm demokratik ve maarifçilik ideallerinin tebliğini, edebiyatta sosyal hayatla ilgili konulara yer verilmesini ve halkçılık tartışmalarına da son vermek istedi. Azerbaycan edebiyatında prensipleri M. F. Ahundov tarafından konulmuş demokratik idealleri S. A. Şirvani, C. Memmedguluzade, N. Vezirov ve başkaları geliştirdi. M. F. Ahundov komediler yazmakla Azerbaycan edebiyatında dram türünün şeklini ortaya koydu. Sonuncu Karabağ Hanı-Mehdigulu Hanın kızı, şaire Hurşidbanu Natevan “Han Gızı” adı ile bütün Karabağ’da tanınmaktaydı.

XX. asrın başlarında içtimai-siyasi hayatta ortaya çıkan hadiseler kendi edebiyatını da bulmuş oldu. Mürekkep tarihi şartları aksettiren edebiyatta konu zenginliği, meselelerin genişliği ve derinliği Bakümından Milli edebiyat tarihinde yeni bir merhale idi. Azerbaycan edebiyatında tenkidi realizmin ayrı bir türü olarak gelişti. Tenkidi realizmi C. Memmedguluzadesiz tasavvur etmek mümkün değildir.

O, bedii nesr ve dram türlerinin güzel numunelerini ortaya koydu. Şiir sahasında tenkidi realizm en yüksek zirvesine büyük şair Mirza Elekber Sabir yaratıcılığına ulaştı. Tenkidi realistlerden A. Hagverdiyev ve Y. V. Çamenz Eminli realist bedii edabiyatın ideal-bedii keyfiyetlerle zenginleşmesinde, dram, facia, hikaye ve roman türlerinin gelişmesinde büyük hizmet gösterdiler.

Roman türüne ilk kez maarifçi-realistler müracaat ettiler. M. S. Ordubadi’nin “Badbaht milyoncu”, İ. Musabayov’un “Petrol ve milyonlar saltanatında”, A. Sahhatin “Ali ve Aişa” eserleri Milli romanın ilk numuneleri gibi kıymetli idi. Müterakki romantizmin M. Hadi, H. Cavid, A. Şaig gibi temsilcileri Çarizme ve onun müstemlekecilik siyasetine karşı tartışmayı aksettiren, Güney Azerbaycan’ı hilas etmeye çağıran, Milli medeniyetin terakkisini tebliğ eden klasik sanat eserlerini yaratmakla büyük iş yaptılar.

Azerbaycan Halk Cumhuriyeti devrinde Hüseyin Cavid, Mehemmed Hadi, Ahmed Cevad, Celil Memmedguluzade, Cafer Cabbarlı v.b. kendi eserleri ile Milli ruhun uyanmasında emsalsiz hizmette bulundular.

Fakat, Bolşevik işgali edebiyata ağır darbe vurdu. Milli edebiyatın yerini proleter edebiyatı tuttu. 1926’da “Gızıl galamlar” ittifakı kuruldu, daha sonra Azerbaycan Yazıcılar İttifakına dönüştürüldü. Ancak, ülkeyi bürüyen baskı Azerbaycan medeniyetine büyük darbe vurdu. 30’lu yıllarda görkemli medeniyet hadimleri H. Cavid, A. Cavad, Y. V. Çamenz Eminli, M. Müşfig, A. M. Şarifzada, Ü. Racab vb. Sovyet rejiminin kurbanları oldular.

Büyük Vatan muharebesi yıllarında ve ondan sonra S. Vurgun, M. Rahim, O. Sarıvelli, R. Rıza v.b. şiirleri askerleri ve emektaşları galip gelmeye teşvik etti. 80’li yılların sonu 90’lı yılların başlarında içtimai hayatın bütün sahalarında olduğu gibi medeniyet sahasında da geçiş devrinin zorlukları kendini gösterdi.

Bununla birlikte, edebiyat ve incesanat sahasında Komünist ideolojiye karşı mücadele devam etmekte idi. Azatlık ideallerinin yayılmasında şiir hususi rol oynadı. Azerbaycan poetik fikrinin tanınmış simalarından olan Halil Rıza’nın şiirleri elden ele geziyordu. Bahtiyar Vahabzade, Memmed Aras vb. şiirleri halka azadlık, kahramanlık hislerini aşılıyordu.

XIX. asrın ilk yarısında aşık musikisi halk arasında büyük hürmete malik idi. Aşık konserleri şehir ve köyleri geziyor, halk meclislerine iştirak ediyorlardı. Hanendelik de geniş inkişaf yoluna çıktı. XIX. asrın ikinci yarısında yetenekli musiki ifacıları Kafkasya’dan çok uzaklarda meşhur olan Harrat Gulu, Hacı Hüsü, Meşedi İsa, Cabbar Garyağdı, Elesker abdullayev, Keçeci oğlu Mehemmed ve başkaları idi. Musiki hayatının kaynayıp taştığı yer Karabağ idi. Muharebe yıllarında Azerbaycan incesanat hadimlari faşizme karşı kazanılan zaferde büyük pay sahibi idiler. Azerbaycan sanatçıları askeri birliklerde askerlere moral gecelerinde 35. 000 konser verdiler.

Sovyet devrinde Azerbaycan’da konservatuar ve musiki mektepleri kuruldu. Pişekar musikiciler ve bestekarlar nesli yetişdi. 1934 yılında Bestekarlar İttifakı kuruldu. Üzeyir Hacıbeyov, Fikret Amirov, Gara Garayev, arif Malikov vb. Azerbaycan bestekarlık mektebinin görkemli temsilcileri oldular. Azerbaycan muğam sanatı inkişaf etti. R. Muradova, H. Hüseynov, A. Babayev v.b. meşhurlaştı.

Devlet bağımsızlığının kazanılması ile güçlüklere rağmen, musiki incesanatı da inkişaf etti. Yüksek musiki tahsili veren yeni mektepler açıldı. Azerbaycan musikisi doğrudan dünyaya çıktı. A. Gasımov büyük mugam ifacısı gibi meşhur oldular.

XIX. asırda tasviri incesanatın görkemli temsilcisi olan ressam Mirza Eski Erivani Erivan serdarı Hüseyingulu hanın sarayını yeniden yaptı ve sarayın yaz salonu duvarlarında Fetali hanın oğlu Abbas Mirzenin ve Hüseyingulu hanın portrelerini yaptı. Şehir inşaasında görkemli mimar Kasımbey Hacıbababayov’un büyük hizmeti oldu. Bakü’da mimarlık incisi sayılan binalar inşa edildi.

Merdekan’da meşhur zenginler M. Muhtarov’un ve Ş. Asadullayev’in villaları inşa edildi. Deniz kenarına bulvar yapılmaya başladı. Mimarlık inkişaf etti, yeni yeni binalar yapıldı. Azerbaycan’ın Devlet bağımsızlığını yeniden kazandıktan sonra muasır mimarlık üslubunda yeni binalar yapıldı. Bakü’nün mimarlık simasında ciddi değişiklik yapıldı.

Ressamlık sahasında kazanılmış prensiplerin çoğu devrin istedadlı ressamı Mirmuhsin Nevvab’ın adı ile ilgiliydi. Satirik grafiğin inkişafında Azim Azimzade büyük rol oynadı. Behruz Kengerli pişakar ressam gibi şöhret kazandı. Sovyet devrinde Azerbaycan renkkarlık mektebi meşhur olmuştu. 1932’de Azerbaycan Ressamlar İttifakı kuruldu. Sovyet devrinde T. Salahov, M. Hüseynov, T. Narimanbeyov’un eserleri dünyada tanındı.

23 Mart 1873’de M. F. Ahundov’un “Lenkaran hanının veziri” adlı komedisinin temaşaya sahnelenmesi ile Azerbaycan pişekar tiyatrosunun esasları belirlenmiş oldu. Tagıyev’in 1883’te tiyatro binası yaptırması Azerbaycan’da tiyatro sanatının inkişafına sebep oldu. Cihangir Zeynalov, Habib Bey Mahmudbeyov, Necefgulu Veliyev gibi istedadlı tiyatrocular yetişti. Kuba, Nuha, Şuşa, Nahçıvan, Gence ve başka şehirlerde tiyatro gösterileri yapıldı. Şuşa yeni tiyatro merkezine döndü. 1883’te Nahçıvan’da dram cemiyeti teşkil olundu. 1895’te Bakü artistler Cemiyeti tesis edildi.

Milli Azadlık harekatının genişlediği şaratlarda, 1904’de “Müselman Artistleri Cemiyeti” teşkil edildi. Hayır cemiyetlerinin bünyesinde tiyatro grupları ve şubeleri meydana geldi. C. Zeynalov, H. Arablinski, C. Hacınski, A. Rzayev, M. Aliyev, S. Ruhulla, H. Sarabski ve başkaları Azerbaycan Milli tiyatrosunun en parlak yıldızları seviyesine yükseldiler. 1917’de Nahçıvan’da “el güzgüsü” adlı tiyatro cemiyeti kuruldu.

Gösterilerin ekseriyetinde R. Tahmasib liderlik ediyordu. Ü. Hacıbeyov, M. Magomayev, C. Garyağdı, G. Primov ve başkaları Azerbaycan milli musikisinin inkişafı, zenginleşmesinde büyük hizmetler gösterdiler. 12 Ocak 1908’de tanınmış bestekar, Milli opera sanatının banisi Üzeyir Hacıbayovun “Leyli ve Macnun” operası ilk defa sahnelendi. Bundan sonra o, “Şeyh Sinan”, “Rüstem ve Söhrab”, “Aslı ve Kerem” gibi operalarını yazdı.

Azerbaycan musikili komedyasının da banisi Ü. Hacıbayov oldu. “Er ve Arvad”, “O Olmasın Bu Olsun”, “Arşın Mal Alan” komedyalarının sahnelenmesi tiyatro sanatını zenginleştirmekle birlikte, yazara dünyada şöhret kazandırdı.

Cumhuriyet devrinde Bakü’de tiyatro grubu oluşturuldu. Nisan işgalinden sonra 1922’de Azerbaycan Devlet Dram tiyatrosu, 1924’te Opera ve Balet tiyatrosu, 1931’de Kukla tiyatrosu, 1936’da Genç Temaşacılar Tiyatrosu, 1938’de Musikili komediya tiyatrosu kuruldu. adil İskenderov rejisör, Abbas Mirza Şerifzada, Sidgi Ruhulla, Ulvi Receb, Rıza Tahmasib, Merziye Davudova, Elesker Elekberov ise aktörler olarak tanındılar. Müstakillik yıllarında Azerbaycan tiyatrosu maddi zorluk çekmekle birdlikte serbestlik kazandı. Ülkede yeni yeni tiyatrolar faaliye başladı.

1940’da Efrasiyab Bedelbeyli ilk Azerbaycan baletini- “Gız galası”nı yazdı. İlk Azerbaycan filmi 1916’da çekildi. 1926’da Bakü’de film seti yapıldı. 1926’da Azerbaycan radyosu, 1956’da ise Azerbaycan’da televizyonu yayına başladı. Devlet bağımsızlığı elde edildikten sonra bazı özel radyo ve iletişim şirketleri de kurulmuştur.

Çarizm Azerbaycanı işgal ettikten sonra gazeteler da çıkmaya başladı. Azerbaycan Türkçesinde ilk gazeteler asrın birinci yarısında neşredildi. 1832 yılının Ocak’ında “Tiflisskie vedomosti” gazetesinin ilavesi olarak Azerbaycan Türkçesinde “Tatar haberleri” adlı sayfası çıktı. XIX. asrın 50’li yıllarında Azerbaycan’da küçük matbaalar kuruldu.

Kuzey Azerbaycan matbuatının banisi Hasanbey Zerdebi oldu. Onun 1875’te ana dilinde “Akıncı” gazetesinin büyük zorluklarla yayına başlaması bütün Kafkasya’da ses getirdi. 1877-1878’li yıllar Rusya-Türkiye muharebesinin başlaması ile Çar yönetimi gazetenin siyasi karakterli meselelere değinmesini yasakladı, daha sonra ise gazetenin neşri tamamıyla durduruldu. Avrupa medeniyetini yakınen bilen Celal Ünsizade 1880’da Tifliste “Kaşkül” gazetesinin esaslarını ortaya koydu. Ana dilinde gazete ve dergilerin sınırlı sayıda yayınlanması sebebiyle Azerbaycan aydınları kendi yazılarına da Rusça matbuat sayfalarında devam ettiriyorlardı.

XX. asrın başlarında matbuat ve neşriyat işleri güç durumdaydı. Birinci Dünya Savaşı arifesinde Azerbaycan’da 275 isimle bin nüsha kitap, onlarla dergi ve gazete neşrediliyordu. Azerbaycan matbuatı fikirlerine göre demokratik, sermaye taraflısı ve Bolşevik şeklinde bölünürdü. C. Memmedguluzade, M. Şahtahtinski, S. Hüseyin, Ö. Faik, Ü. Hacıbeyov ve diğerleri Milli-demokratik matbuatımızın sayılan “Akıncı” ve “Keşkül”ün en iyi ananelerini devam ettirmek için yeni demokratik matbuatın oluşturulması uğrunda mücadele ettiler.

1906 yılı Nisan’ında ışık yüzü gören “Molla Nasraddin” dergisi 25 yıl faaliyet gösterdi. Büyük yardımsever H. Z. Tağıyev, M. Muhtarov, Ş. Asadullayev, İ. Aşurbayov ve başkalarının vasıtası ile yayınlanan gazete ve dergilerin esas ideali halkın azadlığı ve mutluluğu idi. Bu gazete ve dergileri A. Ağaoğlu, A. Hüseynzada, A. M. Topçubaşov, H. Vezirov, M. E. Resulzade ve diğer ileri gelen aydınlar redakte ediyorlardı. Azerbaycan Halkının Milli-Azadlıg uğrunda mücadelesinde M. E. Resulzadenin redaktörü olduğu “açıg söz” gazetesi müstasna rol oynadı.

Cumhuriyet devrinde Azerbaycan’da “Azerbaycan”, “İstiklal” v.b gazeteleri yayınlıyordu. Ancak, Bolşevik işgalinden sonra bu gazeteler kapatıldı. Bunların yerine Cumhuriyette “Komünist”, “Bakinski Raboçi” vb. gazeteleri yayına başladı.70’li yıllarda Azerbaycan’da 84 gazete ve 23 dergi yayınlanıyordu.

Bağımsızlık yıllarında oldukça fazla gazete ve dergi kurulmuştur. 90’lı yılların ortalarında ülkede 600’ye yakın haberleşme vasıtası bilinmekteydi. XX. asrın sonlarında ise 200 civarında gazete ve onlarca dergi yayınlanırdı. Ülkede 20 haber ajansı faaliyet göstermektedir. Azerbaycan’da en yüksek tiraja sahip gazete "Yeni Musavat"tır. Bundan başka “Azerbaycan”, “Doğu”, “Eho”, “Zerkalo” vb. yüksek tirajla çıkmaktadırlar.